SÖZCÜKTE YAPI
B GÖVDE
Gövde: Sözcüğün en az bir yapım eki almış halidir.
Başlangıç >Baş lan gıç Gövde
İsim kökü Yapım eki Yapım eki
Kalemlerim> Kalem ler im Gövde değil.
İsim kökü Çekim eki Çekim eki
Kök ve gövde kavramı ile ilgili öğrendiklerimizi çıkmış sorularla pekiştirelim.
Çıkmış Soru: Çayönü Çayönü (I) kazısında çıkarılan (II) buluntular insanlığın, (III) avcılık ve toplayıcılıktan yerleşik yaşama (IV) geçiş (V) aşamasını göstermektedir.
Bu cümledeki altı çizili sözcüklerden hangisinin kökü, sözcük türü yönünden öbürlerinden
farklıdır?
A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V. 1999 ÖSS
CEVAP C
Altı çizili sözcüklerin kökü, sözcük türü yönünden incelendiğinde kazısında = fiil kökü ,buluntular= fiil kökü, avcılık =isim kökü , geçiş =fiil kökü ,aşamasını =fiil kökü olarak belirlenir.
Çıkmış Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem, kökü bakımından ötekilerden farklıdır?
A)Balıkların bir kısmını pişirmişlerdi. B) Üşüttüğü için boynu, beli tutulmuştu
C)Bahçedeki çiçekleri yeni sulamışlardı. D)Su kovasını bahçedeki çeşmeden doldurmuştu.
E)Köpek yavruları bahçede boğuşuyordu. 1995 ÖYS
CEVAP D
Verilen cümlelerde yüklem, kökü bakımından pişirmişlerdi tutulmuştu = fiil kökü sulamışlardı=isim kökü doldurmuştu = fiil kökü boğuşuyordu= fiil kökü
Çıkmış Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "-ıntı,-untu/-üntü" ekinin kullanıldığı sözcük, kökü bakımından diğerlerinden farklıdır?
A) Bu bölgede yapılan kazılarda arkeologlar, eski uygarlıklara ait yeni buluntulara rastladılar.
B) Kişi yersiz kuruntularından kurtulmak için dostlarına, arkadaşlarına daha fazla güvenmeli ve
inanmalıdır.
C) İçi süprüntüdolu küreği merdivenlerin dibindeki çöp kutusuna boşaltmak için dışarı çıktı.
D) Kelimeyle kavram, dille düşünce arasındaki bağıntı üstüne yapılan tartışmalar eski çağlara kadar gider.
E) Bozuntuya vermeden yanına gittim ve olanları bütün çıplaklığıyla kendisine anlattım. 2013 LYS
"-ıntı,-untu/-üntü" ekinin kullanıldığı sözcükler kökü bakımından incelendiğinde buluntulara= fiil kökü , kuruntularından= fiil kökü, süprüntü= fiil kökü ,bağıntı = isim kökü bozuntuya= fiil kökü olarak belirlenir.
C EKLER
1 Yapım Eki
Sözcüklerin kök ve gövdelerine getirilerek onların anlamını veya türünü değiştiren eklerdir.
a) İsimden İsim Yapım Eki
İsim tabanlarından yeni anlamlı başka isimler türetmede kullanılan eklerdir.
Örnekler : ormanlık, samanlık, kaymakamlık, komutanlık, sayılı Asyalı, buralı, acıklı, alımlı,
ahlaksız, arsız, hırsız , telsiz, öksüz arabacı, bilgisayarcı, camcı kedicik, kimsecik, maymuncuk,
dipçik ,adamca, akılca, alaca , Rusça, Türkçe adaş, anlamdaş, arkadaş, çağdaş, gönüldaş , kardeş
altıncı, birinci, ellinci, kırkar, onar, beşer, birer, altışar, ikişer, yedişer , açısal ,anıtsal, doğrusal,
gürültü, fısıltı, horultu ,kıraç, topaç, başak, solak, topak, oğlan, kızan, eren, bencil, evcil, ölümcül,
balıkçıl, kırçıl ,bencileyin, sencileyin ,anaç, ataç, babaç, Aligil, dayımgil, ataman, evcimen.
b)İsimden Fiil Yapım Eki
Örnekler : akla-, avla-, bağla-, canlan-, diklen-,bollaş-, iyileş-, azal-, bunal-, daral-, körel-, doğru-l-
durul-, ince-l-, kısa-l-, benze-, boşa-, kana-, ağar-, başar-, mor-ar- çatırda-, fısılda-, horulda- ,açık-
acık-, birik-,gecik-, fışkır-, hıçkır-, azımsa-, benimse-, kötümse-, delir-,susa-, umursa-, yaşa-,su-la-
azal-kederlen-başkalaş yansı-
c)Fiilden Fiil Yapım Ekleri
Örnekler: aşır-, bitir-, geçir-, acıt-, azıt-, benze-t , atış-,bakış-, dönüş-, dövüş-, görüş-, kaydır-,yazdır-, yıldır-,
bildir-, bula-, dola-, tıka-, ovala-, eşele-, kopar-, çıkar-,kazı-, sürü- ,okut-s,evin-,güldür-çıkar- ,
övün- ,çoğalt-
d)Fiilden İsim Yapım Ekleri
atılgan, alışkan, kaygan, algı, çalgı, sargı, keski, tutku, dalgın, bezgin, bilgin, bozgun, olgun, anı,
başarı, batı, çarpı, akıcı, alıcı, bakıcı, kurtarıcı, alış, anlayış, bakış, açık, birleşik, bozuk, delik, alım,
bakım, basım, bilim, okuma, sulama, soruşturma,. açmak, ağlamak, kazmak, alıntı, bunaltı, doğa,
sapa, oya, durağan, olağan, barınak, batak, bıçak, asalak, yatalak, basamak, kaçamak, tutamak.
olanak, tutanak, gelenek, sakınca, dinlence, düşünce, gülünç, iğrenç, inanç, kılınç, kaldıraç, sarkaç,
sayaç, imambayıldı, hünkarbeğendi, şıpsevdi, - dalga, yonga, bilge, solungaç, utangaç, kıskaç ,
başlangıç, dalgıç, atmaca, bulmaca, çekmece, almaç, bulamaç, çığırtmaç, öğretmen, seçmen,
yönetmen, kıymık , ilmik, akın, basın, dizin, anıt, binit, dikit, geçit.
Yapım ekleri ile ilgili öğrendiklerimizi çıkmış sorularla pekiştirelim.
Çıkmış Soru: Aşağıdaki dizelerde altı çizili sözcüklerin hangisinde, birden çok yapım eki kullanılmıştır?
A) Kara gözlüm çok özledim ben seni B) Varlığımı yalnız ona verdim ben
C) Hava keskin bir kömür kokusuyla dolar D) Gözleri yaş dolu yorgun bulutlar
E) Bir med zamanı gökyüzü kurşunla örtülü 1999 ÖSS
CEVAP E Altı çizili sözcükler incelendiğinde gözlüm varlığımı keskin yorgun örtülü
1 1 1 1 1 2
sonucuna ulaşılır.
Çıkmış Soru:Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük birden çok yapım eki almıştır?
A) Ödül sanatçının son eserine verildi. B) Bunları sizin sokaktaki çiçekçiden aldım.
C)Kapıdaki nöbetçiye sizi sordum. D)Yarın tatlıcının önünde buluşacağız.
E) Köşedeki balıkçıya taze balık gelmiş. 1991 ÖSS
CEVAP D Altı çizili sözcükler incelendiğinde sanatçının çiçekçiden nöbetçiye tatlıcının balıkçıya
1 1 1 1 2 1
sonucuna ulaşılır.
Çıkmış Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “-ce, -ca, -çe, -ça” eklendiği sözcüğe “Bunu ona gizlice söylemişler.” cümlesindeki anlamı kazandırmıştır?
A) Karşıma oturup sözümü kesmeden sessizce dinledi.
B) Sonunda onlar da genişçe bir eve taşındılar.
C) Çocukça davranışları yüzünden pek sevilmezdi.
D) Ondan günlerce ne bir mektup, ne bir haber aldık.
E) Bence evinizin en güzel yanı işyerine yakın olması. (ÖSS 1988)
CEVAP A ‘’Bunu ona gizlice söylemişler.” Cümlesindeki ce eki bir işin nasıl yapıldığı bildirmek amacıyla kullanılmıştır. Buna benzer bir kullanım A seçeneğinde verilen cümlede yer alan sessizce
sözcüğünde de vardır.
Çıkmış Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisinde altı çizili sözcük hem yapım hem çekim eki almıştır?
A) Aralarında sıkı bir dostluk vardı. B) Dalgalı denizde yüzmek tehlikelidir.
C) Kapıda bir yabancı var. D) Dün sokaklar çok kalabalıkmış.
E) İnatçılar çevrelerinde pek sevilmezler. (1995-ÖSS)
CEVAP E Altı çizili sözcükler incelendiğinde A seçeneğinde “-luk” eki yapım eki, B seçeneğinde “-ga” ve “-lı” eki yapım eki, C seçeneğinde “-da” hal eki, D seçeneğinde “-lar” çoğul ekidir.
E seçeneğinde “-çı” yapım eki iken “-lar” çoğul eki olduğu sonucuna ulaşılır.
Çıkmış Soru: Aşağıdaki cümlelerden hangisinde “-den (-dan)” eki, sonuna geldiği sözcüğün anlamını değiştirmiştir?
A) Sıkıntıdan ne yapacağını bilmiyordu. B) Taşlıktan yürüyerek buraya geldi.
C) Terden, sırtındakiler sırılsıklam olmuştu. D) Çocuktan nereye gittiklerini sormuştuk.
E) Sıradan bir roman olduğunu hemen anladım. (ÖSS 1982)
CEVAP E A,B,C ve D seçeneklerinde “-den (-dan)” eki çekim eki olduğundan eklendiği sözcüğün sözcüğün anlamını değiştirmemiştir. Sıradan sözcüğün de ise sıfat yapma görevi üstlenmiştir.
Çıkmış Soru: Aşağıdaki cümlelerin hangisindeki altı çizili sözcük, ötekilerden farklı bir yapım eki almıştır?
A) Anlattıkları bıktırıcı, tatsız tuzsuz sözler yığınıydı,
B) İzlenimlerinizi yazarken, yaratıcı olmaya çalışmalısınız.
C) Öyküleyici anlatımda da bu öğelere yer vermelisiniz.
D) Burada olay, birinci kişinin ağzından anlatılmaktadır.
E) Bu gibi durumlarda, inandırıcı kanıtlar bulmak zordur. (ÖYS 1988)
CEVAP D A ,B ,C ve E seçeneklerinde yer alan altı çizili sözcükler incelendiğinde cı ekinin görevinin fiilden isim türetmek olduğu söylenebilir .Ancak D seçeneğinde verilen birinci sözcüğünde
bu ekin görevi isimden isim türetmektir.
