Emprizm(Deneycilik). Mutlak bilgi vardır. İnsan zihni doğuştan boştur. Bilginin kaynağı deneyimler ve yaşadıklarımızdır. Bilgi doğuştan gelmez,sonradan kazanılır.
J.Locke: İnsan zihni doğuştan boş bir levhadır.(Tabula Rasa)Hiçbir şey yoktur,herşey sonradan öğrenilir.Bilgi duyu organlarımız ve deneyimler sonucu kazanılır.Bilime dayanan bir yaşam anlayışını savunur.herşey duyumlarla,deneyle elde edilmiştir.Deneyin iki kökü vardır:
Dış deney: Bilincin dışında olup bitenleri algılamamızdır.
İç deney: Bilincin içinde olup bitenlerdir.
David Hume: Bilginin kaynağı deneydir.Tasarımlat,izlenimler ve düşüncelerle dolu bilgiye ulaşılır. Nedensellik ilkesini eleştirir.Nedenselliğin aklın bir alışkanlığı olduğunu söyler ve reddeder.
? ÖRNEK SORU: Emprizmin güçlü temsilcisi Hume,"Güçlü,aklı ve yüksek yetenekleri olan bir kimseye bir nesne gösterildiğine,bu nesne onabütünüyle yabancı ise nesnenin duyumlanabilir niteliklerini ne kadar doğru olarak incelerse incelesin,neden ve sonuçlarının hiçbirini ortaya çıkaramayacaktır.Çünkü akıl,deneyin yardımı olmaksızın,nesnel gerçeklikle ilgili geçerli bir akılyürütmede bulunamaz"der.
D.Hume bu görüşüyle, aşağıdakilerden hangisini vurgulamak istemiştir?
A)Varlıkla ilgiligeçerli bilgilerin temelinde aklın bulunduğu
B)Deneye dayanamayan akıl yürütmelerle varlığın doğru bilgisine ulaşılamayacağını
C)Aklın bilgisinin kesin,zorunlu ve genel geçer olduğunu
D)İnsanın akıl ya da deney yoluyla nesnel gerçekliği olduğu gibi bilemeyeceğini
E)Varlığın ilk nedenlerinin ve ilkelerinin ancak sezgi yoluyla kavranabileceğini
Çözüm: Parçada "Deneyin yardımıolmaksızın nesnel gerçeklikle ilgili geçerli bir akıl yürütmede bulunulamaz"denmektedir.Ohalde deneye dayanmayan bir akıl yürütme doğru bilgiye ulaşamaz.Yanıt:B
Kritisizm (Eleştiricilik). Bu yaklaşımın kurucusu Kant.(1724-1804) varlığın tam olarak bilinip bilinemeyeceğini,aklın gücünü,bilginin genel geçer olıp olmadığını sorgulamıştır.Bundan dolayı Kant'ın felsefesine eleştirel felsefe denmiştir. Rasyonalizm ile Emprizmi uzlaştırmıştır. Bilgi=a priori(deney öncesi bilgi)+a posteriori(deney bilgisi)
Apriori: Tecrübeye,deneyime dayanmayan bilgi,deney öncesi bilgi
Aposteriori: Deneyime dayanan,deneyimin sonucu olan bilgi. Deney bilgisi Deney dış dünyaya ilişkin ham maddeyi alır aklın kategorilerinde düzenlenerek bilgi oluşur.Kant'a göre duyulur alanın bilgisi(fenomenler)bilinebilir,fakat duyulur olmayan alanın bilgisi numenler(Tanrı,ruh,)bilinemezler.
? ÖRNEK SORU: "Algısız kavramlar boş,kavramsız algılar kördür."
Bu ifadede,aşağıdaki yargılardan hangisi vurgulanmaktadır?
A)Bazı kavramların oluşmasında algılar önemli olabilir.
B)Bilginin oluşumunda duyu verileri ile akıl gerekli ve zorunludur.
C)Bilme yetisi insanın hertürlü bilgiyi elde etmesinde yetersizdir.
D)Deneyim,izlenim,algı gibi ögeler bilginin temelini oluşturur.
E)Evrensel bilgi olanaksızdır.
Çözüm: Kant bu sözüyle hem aklın hemde deneyin bilgi için gerekli olduğunu vurgulamak istemiştir.O halde bilginin oluşumunda hem duyu verileri hemde akıl zorunludur.Yanıt:B
Entüisyonizm(Sezgicilik). Kesin ,mutlak,gerçek,kişiden kişiye değişmeyen bilgiler vardır,kaynağı sezgidir. Zeka ve akıldan ayrı bir bilme gücü olan sezgi,bir bütün halinde eşyayı ve özünü kavrar.
H.Bergson (1859-1941). Sezgi, akıl yürütmeye dayalı bir düşünmenin tersine,bir bütünün birden ve doğrudan kavranmasıdır.Sezgi,nesneyi parçalara ayırmadan aracısız olarak kavrar.Sezgi,yaşamı içten duyup yaşayarak onun doğru apaçık bilgisini verir.
Gazali(1053-1111). Akıl ve bilimin verileriyle gerçek bilgiye ulaşamayacağımızı savunur.Ona göre,hakikate ulaşmanın yolu önermelerden geçmez.Bu yöntemle Allah hakkındaki gerçek bilgiye ulaşılamaz.Allah!ı içimizde hissederek(sezgi ya da içe doğuşla)kavrarızve böylece Allah hakkında doğru bilgiye ulaşabiliriz.
? ÖRNEK SORU: H.Bergson'a göre,evrensel bilgiye ne rasyonalistlerin savunduğu gibi akıl ile ne de empristlerin savunduğu gibi akıl ile ne de empristlerin savunduğu duyu verileri ile ulaşılr.Bilgi,aracısız bir biçimde doğrudan bir çeşit iç görü elde edilir.Bu yaşamsal gelişmeyi "içinden"yakalamayı sağlar. Örneğin,bir doktor hastasındaki tüm belirtileri gözler,araştırır ve bir anda sezme ,kavrama yoluyla tanıya ulaşır.
Bu parçadan hareketle, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?
A)Evrensel bilginin kaynağı sezgidir.
B)Bilimsel bilgi tek genel geçer bilgidir.
C)Akıl ve sezgi doğuştan her insanda vardır.
D)Evrensel bilgi olanaksızdır.
E)İnsana fayda sağlayan bilgi doğrudur.
Çözüm: Parçada Bergson'a göre,bilgiye "aracısız şekilde doğrudan bir çeşit içgörü ile ulaşılır"denmekte ve bir anda sezme ,kavrama yoluyla tanıya ulaşılır vurgusu yapılmaktadır.O halde bilginin kaynağı sezgidir.Yanıt:A
Pozitivizm(Olguculuk). Mutlak bilgiyi olguya dayandırır. Olgu deney ve gözlemin konusu olan,ölçülebilen nitelikteki olaylardır. Metafizik yaklaşımları reddeder. Sadece deneysel yönteme ve bilime önem verir. Herşeyi olguya dayandıran,metafizik yaklaşımları reddeden sadece deneysel yöntemlerle ispat edilen bilimsel bilgiyi kabul eden felsefi yaklaşımdır.En önemli temsilcisi olan A.Comte'a göre, düşünce tarihi üç çağdan oluşmaktadır. Teolojik Çağ:İnsanların olayları Tanrı ve Tanrıçalarla, dinle açıklandığı dönem. Metafizik Çağ: Olayların varlıkta,maddede olduğuna inanılan gizli, fizik ötesi güçlerle açıklandığı dönem. Pozitif çağ: Olayların bilimle açıklandığı dönem. Pozitivizm ile felsefe ikinci plana itilmiş bilimlere çok büyük bir önem verilmiş ve güven duyulmuştur. Comte'a göre felsefenin işlevi bilimin amacını,yöntemini,kavramlarını,ilkelerini incelemek,irdelemek ve geliştirmek olmalıdır.
Analitik Felsefe (Çözümleyici Felsefe,Mantıkçı Pozitivizm). Bilime dayanan bilgi doğru bilgidir. Gerçeğin bilgisine dilsel çözümlemelerle ulaşılır. Felsefenin görevi dilin mantıksal çözümlemeleriyle uğraşmaktır. Dilin yapısı gerçekliğin yapısını belirler. Metafizik problemlerle uğraşmak gereksizdir. Mantık ve matematiğe önem verilmelidir. Wittgenstein,B.Russel başlıca temsilcileridir.Doğru bilgi mantıki dil çözümlemelerinde aranmalıdır. Yani doğru bilgi,bilimsel önermelerin anlamları çözümlenerek, durulaştırılarak elde edilebilir.
? ÖRNEK SORU:Dilimizde yer alan,sıfat niteliğindeki sözcükler,varlık dünyasındaki nitelikleri,sayılar ise nicelikleri ifade eder.Edat görevi gören sözcükler olup biten olayların zaman,yön ve nedenini gösterirken; ünlemlerde bir olaya yönelik gösterilen şaşkınlığı,hayranlığı anlatırlar. Buna göre dil ile ilgili aşağıdaki yargılardan hamgisine ulaşılamaz?
A)Dilin varlık yapısı ile onun yansıttığı varlığın yapısı arasında bir bağlantı vardır.
B)Dilin temel yapısı,varlık yapısı ile ilgilidir.
C)Dil ile varlık dünyası arasındaki örtüşme aksarsa,dilin yapısındaki düşünce anlaşılmaz hale gelir.
D)Dilde gördüğümüz her şeyi varlık dünyasında bir şey karşılar.
E)Dil ile varlık dünyası arasında iletişimsel bir bağ oluşturulmaz.
Çözüm:Parçada dil ile varlık dünyası arasındaki ilişki vurgulanmaktadır.Yanıt:E
Pragmatizm(Faydacılık). Pragmatistlere göre bilgi işe yaradığı,problem çözdüğü,sonuca ulaşmayı sağladığı ve yaşamı kolaylaştırdığı ölçüde doğru ve değerlidir. En önemli temsilcisi W.James ve J.deweydir. Bir önermenin doğru olduğunun biricik göstergesinin onun işe yaraması olduğunu söylemektedir.Bilginin ölçütü faydasıdır.
? ÖRNEK SORU: Dewey'e göre,insanın bilgiedinme eylemi bir sorunla karşılaştığı anda başlar.Örneğin,ormanda kaybolan bir kişi yolunu bulmak için yoğun bir biçimde düşünmeye başlar.Güneşin ve arazinin durumu,şimdiye kadar yürüdüğü yön gibi verileri hesaba katarak bir çözüm,bir bilgi üretir.Eğer ürettiği çözüm ormandan kurtulmasını sağlıyorsa bilgi doğru,sağlamıyorsa yanlıştır.
Bu parçaya göre,Dewey bilgi edinmede aşağıdakilerden hangisinin önemini vurgulamaktadır?
A)Bilen birine danışmanın
B)Soru sormanın
C)Sezgilerden yararlanmanın
D)Şüphe etmenin
E)Problem çözmenin
Çözüm: Dewey için bilgi edinmede en önemliunsur problem çözmedir.Onun için bilgi,insanın karşılaştığı problemlerin çözümünde faydalı bir alettir.Yanıt:E
Fenomonoloji(Görüngü bilim): Kurucusu E.Husserl'e göre duyusal,deneysel olarak verilmiş olan her tek nesnenin biz özü bulunduğunu,bu özün ise yalnızca bilinçle,bir çeşit görüyle kavranabileceğini ileri sürer. Fenomonolojinin temel ilkesi bu özlere gitmek,bu özlerin bilgisini elde edebilmektir. Öz, fenomenin içindedir ve bilinç bu özü sezgi yoluyla kavrayabilir.
Entüsiyonizm(Sezgicilik): Sezgiyi bilginin özelliklede felsefe bilgisinin temeli olarakgören görüşlere sezgicilik adı verilir.Sezgici görüşün temsilcileri,sezginin nesnesini doğrudan doğruya aracısız kavrayan bir bilme yetisi olduğunu düşünürler. H.Bergsona göre hayat süreden ibarettir.Aralıksız bir oluştur,parçalanmayacak bir bütündür. Zeka bu hayatın bilgisini vermez.Sürmekte olan hayatın bilgisini sezgiyle kavrayabiliriz demektedir. Gazali ise bu sezgi gücünü "Kalp gözü" olarak ifade eder. Tanrı'dan insanın kalbine gelen bir nur ve sezgidir ki,gerçeğin bilgisini verir.Klap gözünü kullanabilmek için insanın ruhunu maddi haz ve tutkulardan kurtarması gerekir.
