Dengeye Etki Eden Faktörler Dengedeki bir sisteme etki edilmediği sürece maddelerin derişiminde ve miktarlarında zamanla bir değişiklik olmaz. Fakat sisteme etki edilirse denge bozulur. Sisteme dışarıdan uygulanabilecek etkiler şunlardır:
• Sıcaklık
• Derişim
• Hacim
• Kısmi basınç veya toplam basınç değişimi
Le Chatelier İlkesi
Kimyasal bir tepkime dengeye ulaştığında denge koşulları değiştirilmediği sürece dengede kalmaya devam eder. Yapılan etkiler denge koşullarında değişikliklere neden olursa denge bozulabilir. Denge bozulduğunda sistem yeniden dengeye ulaşabilmek için tepki verir. Fransız kimyacı Henry Le Chatelier (Henri Lö Şatölye) dengeye ulaşmış sistem koşullarına (sıcaklık, basınç, derişim) etki edildiğinde tepkimede ne gibi değişmeler olacağını incelemiştir. İncelemeleri sonucunda ortaya koyduğu açıklamalara Le Chatelier İlkesi denir. Le Chatelier İlkesiʼne göre dengedeki sisteme etki edildiğinde sistem tekrar dengeye ulaşıncaya kadar etkiyi azaltacak yönde eğilim gösterir. Yeni tepkime koşullarına göre yeniden denge kurulur.
Sıcaklık değişiminin dengeyi nasıl etkileyeceği tepkimenin endotermik veya ekzotermik oluşuna bağlı olarak değişir.
Endotermik Tepkimeye Sıcaklık Etkisi
Endotermik bir tepkimede sıcaklık artırıldığında tepkime bu etkiyi azaltmak için ürünler yönüne hareket eder. Sıcaklık azaltıldığında ise sıcaklığı artıracak yönde yani geri yönde hareket eder. Endotermik bir tepkimede sıcaklık artarsa denge sabiti artar, sıcaklık azalırsa denge sabiti de azalır.
2. DERİŞİM
Le Chatelier İlkesi’ne göre dengedeki sisteme etki edildiğinde sistem etkiyi azaltacak yönde hareket eder. Bu nedenle dengedeki bir tepkimeye madde eklenirse tepkime eklenen maddeyi azaltacak yönde hareket eder. Aynı şekilde dengedeki tepkimeden madde çıkarılırsa denge azalan madde miktarını artıracak yönde hareket eder. Kcʼnin değeri değişmez.
3. HACİM
Gaz hâlindeki denge tepkimeleri hacim değişikliğinden girenlerin ve ürünlerin mol sayıları eşit olmadığı durumlarda etkilenir. Sabit sıcaklıktaki bir tepkimenin hacmi azaltıldığında basıncı artar. Tepkime basınç artışını azaltmak için gazların mol sayısının azaldığı tarafa doğru hareket eder. Hacim artırılırsa basınç azalır. Azalan basıncı artırmak için tepkime gazların mol sayısının fazla olduğu tarafa doğru hareket eder. Kc değeri değişimden etkilenmez.
Tepkimenin hacim değişiminden etkilenmesi için tepkimenin homojen olmasına gerek yoktur. Girenler ya da ürünlerde gaz hâlinde madde bulunması yeterlidir.
tepkimesi de hacim değişiminden etkilenir.
Hacim azaltılırsa CO2 gazının basıncı artacağı için basıncı azaltmak için tepkime girenler yönüne hareket eder.
Denge tepkimesinde her iki taraftaki mol sayısı eşit ise hacim artışı veya azalışı her bir gazın kısmi basıncını eşit oranda etkileyeceği için tepkime ileri veya geri yönde hareket etmez. Bu duruma
Her iki tarafta da 2 mol gaz olduğu için hacim değişimi dengeyi etkilemez.
4. KISMİ BASINÇ VEYA TOPLAM BASINÇ Gaz hâlinde bir veya daha fazla bileşen içeren denge tepkimelerinde sabit sıcaklıkta basınç değiştirildiğinde Le Chatelier İlkesiʼne göre tepkime basınç değişikliğini giderecek yönde hareket eder. Bir tepkimede basınçla ilgili şu değişiklikler yapılabilir: 1. Tepkimeye giren veya ürünlerden herhangi birinin kısmi basıncı artırılabilir veya azaltılabilir. 2. Tepkimelerde iki tarfında molü eşit değilse basınç arttırıldığı zaman denge mol sayısının az olduğu yöne, azaltıldığı zaman ise mol sayısının çok olduğu yöne kayar. 3. Denge sabiti sadece sıcaklığı etkilendiği için basınç değişimi denge sabitine etki etmez. 4. Hacim grafiklerindeki değişim basınç grafikleri için de geçerlidir.
5. KATALİZÖR DENGE İLİŞKİSİ Katalizör ileri ve geri tepkimelerin aktifleşme enerjilerini değiştirir. İleri ve geri tepkimelerin hızlarını eşit oranda etkiler. Tepkimenin dengeye gelme süresi kısalır. Ancak sistemdeki maddelerin derişimlerine etki etmediği için dengeye etki etmez. Denge sabitini değiştirmez.
